ابوالمفضل محمد بن عبدالله شیبانیاَبوالْمُفَضَّلِ شِیبانی، محمد بن عبدالله بن محمد عبیدالله بن بهلول بن همّام بن مطّلب (۲۹۷-۳۸۷ق/۹۱۰-۹۹۷م)، محدث شیعی عراق بود. ۱ - شناخت اجمالیدر منابع، نسبت متصل او تا ذُهل بن شیبان ثبت گردیده است. [۲]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۶۶-۶۶۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
وی در اصل از مردمان کوفه بود [۴]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۶۶-۶۶۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
و کمتر از ۷سال داشت که به بغداد آمد. [۵]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۲۲۱، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۲ - سفرهای علمیچنانکه خود گفته است، نخستین استماع صحیح را در ۳۰۶ق انجام داده [۶]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۸، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
[۷]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۱۲۴، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
و دست کم تا ۳۱۰ق در بغداد به شنیدن حدیث اشتغال داشته است. [۸]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۷۴، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۹]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۱۹۰، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۱۰]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۲۰۳، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
در فاصله سال‌های ۳۱۳-۳۲۲ق از یک رشته سفرهای علمی او آگاهی داریم که تنها تاریخ برخی از آن‌ها در دست است؛ از آن جمله، استماع در کوفه، در ۳۱۳ق، [۱۱]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۹۷، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
استماع در مکه ، در ۳۱۸ق، [۱۲]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۱۸۹، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۱۳]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۲۰۳، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
استماع در اسوان ، در همان سال، [۱۴]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۶۸، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
استماع در دبیل ، در ۳۲۲ق [۱۵]
احمد نجاشی، رجال، ص۲۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
و سرانجام حضور مجدد او در بغداد، در ۳۲۴ق بود. [۱۶]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۶۴-۶۵، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
نجاشی یادآور شده است که ابوالمفضل، عمری را در راه سفر برای جستن حدیث سپری کرد. وی در اسانید روایی خود گزارش‌های پرشماری درباره شنیدن حدیث از عالمان شهرهای مختلف عراق ، جزیره، شام ، عواصم ، حجاز ، یمن و مصر و محدثان نواحی گوناگون ایران و قفقاز به دست داده است که از آن میان می‌توان از حدیث‌آموزی او در شهرهای اصفهان ، شیراز و سیرجان در مسیر جنوبی ایران ، شهرهای همدان ، قزوین ، سهرورد زنجان و مراغه در مسیر غرب و شمال غربی ایران، آمل و گرگان در مسیر ساحل جنوبی دریای خزر و برده، باب الابواب و دبیل در منطقه قفقاز یاد کرد. [۱۸]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۴۰۷، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۲۰]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۱۱، قم، ۱۴۰۱ق.
[۲۱]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۵۶، قم، ۱۴۰۱ق.
[۲۲]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ، ص۷۹، قم، ۱۴۰۱ق.
[۲۳]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۱۳۲، قم، ۱۴۰۱ق.
[۲۴]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۶۱ـ۲۵۲، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۲۵]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۶، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
[۲۶]
علی ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۵، ص۵۴۸،(عمّان)، دارالبشیر.
۳ - مشایخدر زمره مشایخ روایی ابوالمفضل می‌توان از عالمان بزرگ شیعه ، مانند حمید بن زیاد نینوایی ، ابن عقده همدانی ، محمد بن یعقوب کلینی ، ابن همام اسکافی ، محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری و محمد بن بحر رهنی ، و محدثان نامدار اهل سنت چون: محمد بن جریر طبری ، محمد ابن عباس یزیدی ، محمد بن محمد باغندی ، عبدالله بن محمد بغوی و ابوبکر بن ابی داوود نام برد [۲۷]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۵۳، قم، ۱۴۰۱ق.
[۲۸]
خزاز، علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۱۱۴، قم، ۱۴۰۱ق.
[۲۹]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۲۶۲، قم، ۱۴۰۱ق.
[۳۱]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۷۸، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۳۲]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۹۱، نجف، ۱۳۹۸ق.
[۳۳]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۱۰۴، نجف، ۱۳۹۸ق.
[۳۴]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۶، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
تنها در سند روایات منقول در امالی طوسی ، [۳۵]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۶۰ـ۲۵۷، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
نام نزدیک به ۱۳۰ تن از شیوخ ابوالمفضل ضبط گردیده است و همین فزونی شمار مشایخ، شاگردش ابوالفرج محمد بن علی قُنّائی را بر آن داشت تا به تألیف کتابی با عنوان معجم رجال ابی‌المفضل دست یازد، کتابی که بارها معاصر وی نجاشی در رجال خود [۳۷]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۲۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۳۸]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
از آن بهره گرفته است.۴ - از دیدگاه شاگردانابوالمفضل پس از پایان دادن به سفرهای علمی خود به بغداد بازگشت و در آن‌جا به بازگفتن شنوده‌های خویش پرداخت. [۴۰]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۶، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
جویندگان حدیث ، اعم از شیعه و اهل سنت در حلقه درس او حضور می‌یافتند. ۴.۱ - اهل سنتدر رأس شاگردان غیرشیعی او در این دوره، محدث مشهور ابوالحسن دارقطنی قرار داشت که پس از چندی ابوالمفضل را به کذب منتسب ساخت و با اعراض از حیث وی، پیشاپیش جناح مخالف او جای گرفت. [۴۱]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
[۴۲]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۸، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
مخالفت‌های مشابهی هم از دیگر شاگردان غیر شیعی ابوالمفضل مانند ابوالقاسم ازهری ، احمد بن محمد عتیقی و ابوذر هروی نقل شده است. [۴۳]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۸، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
[۴۴]
علی ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۵، ص۵۵۰،(عمّان)، دارالبشیر.
در پی مخالفت این جناح از محدثان بغداد، ابوالمفضل به ترتیب مجالس املا در مسجد شرقیه بغداد همت گماشت که بیش‌تر شیعیان در درس او حضور می‌یافتند. [۴۵]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
۴.۲ - شیعهبرخی از رجال‌شناسان شیعی نیز تنها دوره نخست از تحدیث ابوالمفضل را دوره «استقامت» او دانسته و در دوره بعد، وی را به تخلیط منتسب ساخته‌اند. [۴۷]
احمد ابن غضائری، الضعفاء، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
تا آن‌جا که شاید نظیر این سخن ابن غضائری را درباره ابوالمفضل: «وضّاع کثیر المناکیر…»، در گفتار رجال‌شناسان غیرشیعی نتوان یافت. [۴۸]
احمد ابن غضائری، الضعفاء، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۴۹]
ابن داوود حلی، الرجال، ج۱، ص۲۵۲، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۵۰]
ابن داوود حلی، الرجال، ج۱، ص۵۰۶، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
نجاشی که خود چندی صحبت ابوالمفضل را دریافته و احادیث بسیاری از او شنیده بود، چون از روایت احادیث او در دوره تخلیط اجتناب داشت، از روایت مستقیم آن‌ها تن زده است. به گزارش همو، غالب شیوخ امامی بغداد ابوالمفضل را در حدیث ضعیف می‌شمردند مؤید این گفتار در سخن شیخ طوسی [۵۴]
محمد طوسی، رجال، ص۵۱۱، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
نیز دیده می‌شود.۵ - شاگردانبه هر تقدیر، ابوالمفضل در طول مدت تحدیث خود در بغداد، جویندگان بسیاری را گرد خود فراهم آورد. در میان این شاگردان و راویان نام مشاهیری از شیعه چون محمد بن احمد ابن شاذان قمی ، علی بن محمد خزّازقمی ، جعفر بن احمد ابن رازی ، حسین بن عبیدالله غضائری و احمد بن عبدون آمده است [۵۵]
ابن‌شاذان، محمد، مائة منقبة، ص۴۹، قم، ۱۴۰۷ق.
[۵۶]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۱۱، قم، ۱۴۰۱ق.
[۵۷]
جعفر ابن رازی، «نوادر الاثر»، ج۱، ص۳۵، همراه جامع الاحادیث.
[۵۹]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ۶۰، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
همانگونه که نام برخی از محدثان بنام اهل سنت چون قاضی ابوالعلاء واسطی، ابوالقاسم ازهری ، احمد بن محمد عتیقی و قاضی تنوخی در شمار راویان او یاد شده است. [۶۰]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
[۶۱]
علی ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۵، ص۵۴۸،(عمّان)، دارالبشیر.
[۶۲]
علی منتخب‌الدین رازی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۴۵، قم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۶۳]
علی منتخب‌الدین رازی، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۸۸ـ۸۹، قم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
از برخی سندهای روایی چنین برمی‌آید که ابوالمفضل تا سال‌های پایانی زندگی (مثلاً۳۸۵ق) به تعلیم حدیث اشتغال داشته است. [۶۴]
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، ص۲۶۲، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
او سرانجام در بغداد درگذشت. [۶۵]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۸، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
۶ - مذهباظهارنظر درباره مذهب اعتقادی ابوالمفضل اندکی دشوار است. بر پایه گزارش ابوالفرج قنائی، از نزدیکترین شاگردان او، در دورانی که ابوجعفر شلمغانی ، دور از وطن ودر استتار در مَعْلَثایا (از نواحی موصل) می‌زیست، ابوالمفضل چندی صحبت وی را دریافته و تألیفات او را از خود او فرا گرفته است. با بهره‌گیری از دانسته‌های ندگی شلمغانی، زمان این دیدار می‌بایست در فاصله سال‌های ۳۱۲ـ۳۱۸ق بوده باشد و به هر صورت این نکته جای تأمل است که ابوالمفضل ۲۰ ساله چگونه به دانش‌اندوزی از یک عالم مطرود امامی همت گماشته است که از ۳۱۲ق به جهت گرایش‌های غالیانه خود از سوی نایب خاص امام غائب (ع) طرد شده و دور از وطن به تبلیغ پنهانی نظریات خود می‌پرداخته است. خصوصیت «رفض» و نقل «مثالب صحابه» که رجال‌شناسان اهل سنت چون ابوذر هروی به ابوالمفضل نسبت داده‌اند [۶۷]
علی ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۵، ص۵۵۰،(عمّان) دارالبشیر.
[۶۸]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۴۶۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م.
در آن روزگار بین شیعیان امامی و زیدیان جارودی مشترک بود و جایگاه ابوالمفضل در فرهنگ هر دو فرقه تردید در امامی یا جارودی بودن او را منطقی می‌سازد.ذکر نام ابوالمفضل در تمامی کتب مهم رجالی امامیه پس از وی، چون رجال و الفهرست طوسی ، رجال نجاشی و کتاب الضعفاء ابن غضائری و به تبه آنان در آثار رجالی متأخران و همچنین نقل انبوه روایات وی در منابع حدیثی امامیه ، به ویژه در آثار ایرانیان، همچون کفایة الاثر خزاز قمی [۶۹]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۱۱، قم، ۱۴۰۱ق.
[۷۰]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۲۳، قم، ۱۴۰۱ق.
آثار مختلف ابن رازی [۷۱]
جعفر ابن رازی، جامع‌الاحادیث، ص۷، تهران، ۱۳۶۹ق.
[۷۲]
جعفر ابن رازی، جامع‌الاحادیث، ص۱۱، تهران، ۱۳۶۹ق.
[۷۳]
جعفر ابن رازی، «نوادر الاثر»، ج۱، ص۳۵، همراه جامع الاحادیث.
و در دلائل الامامة منسوب به ابن رستم طبری [۷۴]
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، ص۴، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۷۵]
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، ص۵، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
از جایگاه او در فرهنگ روایی امامیه حکایت دارد.از میان بزرگان امامیه در عراق نیز شیخ طوسی توجه ویژه‌ای به روایات ابوالمفضل معطوف داشته و علاوه بر استفاده فراوان از اسانید او درباره مرویات حمید بن زیاد و ابن بُطَة قمی در سراسر کتاب الفهرست، در آثار روایی خود مانند امالی [۷۶]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۶۰، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
و الغیبة [۷۷]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۱۰۴، نجف، ۱۳۹۸ق.
[۷۸]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۱۲۴، نجف، ۱۳۹۸ق.
نیز به نحو گسترده‌ای از احادیث ابوالمفضل بهره برده و حتی در دو کتاب تهذیب و الاستبصار هم که از کتب اربعه امامیه به شمار می‌روند، به نقل روایات او پرداخته است. [۷۹]
محمد طوسی «مشیخة التهذیب»، همراه ج۱ تهذیب الاحکام، ص۱۱-۲۳، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
[۸۰]
محمد طوسی «مشیخة التهذیب»، همراه ج۱ تهذیب الاحکام، ص۴۸، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
برخی از احادیث ابوالمفضل که در کفایة الاثر خزاز، الغیبة طوسی و دلائل الامامة نقل شده است، در صورتی که بازتاب عقاید راوی تلقی گردد، به صراحت بر باورهای امامیان اثناعشری درباره امامان دوازده‌گانه (ع)، مسأله غیبت و سفرای اربعه دلالت دارد. [۸۲]
علی خزازقمی، کفایةالاثر، ص۱۱-۱۴، قم، ۱۴۰۱ق.
[۸۳]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۸، نجف، ۱۳۹۸ق.
[۸۴]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۲۸، نجف، ۱۳۹۸ق.
[۸۵]
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، ص۲۵۹، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۸۶]
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، ص۲۶۲-۲۶۹، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۸۷]
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، ص۲۸۲-۲۸۶، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۸۸]
ابراهیم جوینی، فرائد المسطین، ج۲، ص۱۳۳ـ۱۳۴، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
در نزد زیدیان هم ابوالمفضل رجلی نام‌آور و اصلی‌ترین راوی المجموع الفقهی و المجموع الحدیثی یا مسند زید از ترتیب‌دهنده آن عبدالعزیز بن اسحاق ابن بقال به شمار آمده و قریب به اتفاق اساتید روایت مسند زید به او بازمی‌گردد. [۸۹]
عبیدالله حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۲، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
[۹۰]
عبدالله ابن‌حمزه، الشافی، ج۱، ص۵۸، صنعاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۹۱]
حسین سیاغی، الروض النضیر، ج۱، ص۴۷، طائف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۹۲]
احمد مسوری، اجازات ائمة الزیدیة، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، نسخه خطی کتابخانه قاضی محمد علی اکوع، تعز، شمـ۲۳۹.
. [۹۳]
احمد مسوری، اجازات ائمة الزیدیة، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، نسخه خطی کتابخانه قاضی محمد علی اکوع، تعز، شمـ۲۳۹.
[۹۴]
محمد شوکانی، «اتحاف الاکابر»، ج۱، ص۸۶ـ۸۷، رسائل خمسة اسانید، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
[۹۵]
عبدالواسع واسعی، مقدمه بر مسند زید، ج۱، ص۳۵، بیروت، ۱۹۶۶م.
[۹۶]
یحیی مرشد بالله، الامالی، ج۱، ص۱۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۹۷]
یحیی مرشد بالله، الامالی، ج۱، ص۲۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
بعلاوه در فهرستی که نجاشی از آثار ابوالمفضل به دست داده است، عناوینی چون کتاب‌های من روی عن زید بن علی بن حسین (ع)، فضائل زید و الشافی فی علوم الزیدیة آمده است. کتاب دیگر او با عنوان اخبار ابی حنیفه نیز می‌تواند در کنار اخبار ابی حنیفه اثر استاد جارودی‌ِ او، ابن عقده همدانی، طبقه‌بندی گردد. ۷ - آثار۱.امالی، [۱۰۰]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۴۲، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
که ظاهراً مجموعه احادیث املا شده او در دوره نخست تحدیث وی در بغداد است که از سوی برخی شاگردان شیعی و سنی وی گردآوری شده بود.شیخ طوسی این امالی را از طریق چند تن از استادان خود چون حسین بن عبیدالله غضائری ، احمد بن عبدون ، ابوطالب ابن عرفه ، ابوالحسن صفار و ابوعلی ابن اشناس روایت کرده و آن را در مجالس متعدد به سال‌های۴۵۶ـ۴۵۷ق بر شاگردان خود املا نموده است. این امالی به‌طور مجموع و پی‌در پی در ضمن امالی طوسی [۱۰۱]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۶۰ـ۲۵۷، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
درج شده است.علاوه بر آن، نقل از امالی ابوالمفضل، به طور مستقیم یا غیرمستقیم، در آثار بعدی امامیه ، چون مناقب ابن‌شهر آشوب [۱۰۲]
محمد ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۲، ص۲۵۵، قم، چاپخانه علمیه.
[۱۰۳]
محمد ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۲، ص۳۷۷، قم، چاپخانه علمیه.
و آثار علی ابن طاووس مانند اقبال [۱۰۴]
علی ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۱۰، تهران، ۱۳۲۰ق.
[۱۰۵]
علی ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۱۸، تهران، ۱۳۲۰ق.
و مهج الدعوات [۱۰۶]
علی ابن طاووس، مهج‌الدعوات، ج۱، ص۱۳۹، تهران، ۱۳۴۲۳ق.
[۱۰۷]
علی ابن طاووس، مهج‌الدعوات، ج۱، ص۱۴۳، تهران، ۱۳۴۲۳ق.
دیده می‌شود.۲.کتاب الدعاء، که علی ابن طاووس در جای جای جمال الاسبوع از آن استفاده کرده است. [۱۰۹]
علی ابن طاووس، ج۱، ص۲۲۷، ص۲۸۱، جمال الاسبوع، تهران، ۱۳۳۰ق.
[۱۱۰]
علی ابن طاووس، جمال الاسبوع، ج۱، ص۲۸۵، تهران، ۱۳۳۰ق.
۳.شرف التربة، که عبدالکریم ابن طاووس در فرحة‌الغری [۱۱۲]
عبدالکریم ابن طاووس، فرحة الغری، ج۱، ص۸۷، نجف، ۱۳۶۳ق.
از آن نقل کرده است.۴.کتاب المباهلة، که علی ابن طاووس در اقبال [۱۱۳]
علی ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۴۹۶ـ۵۱۵، تهران، ۱۳۲۰ق.
متن آن را آمیخته با روایت ابن اشناس درج نموده است.از دیگر آثار اوست:مزار امیرالمؤمنین (ع)، مزار الحسین (ع)، فضائل عباس بن عبدالمطلب ، کتاب من روی حدیث غدیر خم ، رسالة فی التقیة و الاذاعة، کتاب القلم، الولادات الطیبة الطاهرة و کتاب الفرائض. گفتنی است که روایت ابوالمفضل از صحیفه سجادیه ، متداول‌ترین روایت صحیفه بوده است. [۱۱۶]
الصحیفة السجادیة، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
۸ - فهرست منابع(۱) عبدالله ابن‌حمزه، الشافی، صنعاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۲) ابن داوود حلی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش. (۳) جعفر ابن رازی، جامع‌الاحادیث، تهران، ۱۳۶۹ق. (۴) جعفر ابن رازی، «نوادر الاثر»، همراه جامع الاحادیث. (۵) محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۶) محمد ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، قم، چاپخانه علمیه. (۷) عبدالکریم ابن طاووس، فرحة الغری، نجف، ۱۳۶۳ق. (۸) علی ابن طاووس، اقبال الاعمال، تهران، ۱۳۲۰ق. (۹) علی ابن طاووس، جمال الاسبوع، تهران، ۱۳۳۰ق. (۱۰) علی ابن طاووس، مهج‌الدعوات، تهران، ۱۳۴۲۳ق. (۱۱) علی ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق،(عمّان)، دارالبشیر. (۱۲) احمد ابن غضائری، الضعفاء، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۱۳) ابراهیم جوینی، فرائد المسطین، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۱۴) عبیدالله حسکانی، شواهد التنزیل، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م. (۱۵) علی خزازقمی، کفایةالاثر، قم، ۱۴۰۱ق. (۱۶) احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۱م. (۱۷) دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۱۸) حسین سیاغی، الروض النضیر، طائف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۹) محمد شوکانی، «اتحاف الاکابر»، رسائل خمسة اسانید، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م. (۲۰) الصحیفة السجادیة، تهران، دارالکتب الاسلامیة. (۲۱) محمد طوسی، الاستبصار، نجف، ۱۳۷۵ق. (۲۲) محمد طوسی، امالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۲۳) محمد طوسی، رجال، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۲۴) محمد طوسی، الغیبة، نجف، ۱۳۹۸ق. (۲۵) محمد طوسی، الفهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۲۶) محمد طوسی «مشیخة التهذیب»، همراه ج۱ تهذیب الاحکام، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۲۷) حسن علامه حلی، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۲۸) محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۹) یحیی مرشد بالله، الامالی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۳۰) احمد مسوری، اجازات ائمة الزیدیة، نسخه خطی کتابخانه قاضی محمد علی اکوع، تعز، شمـ۲۳۹. (۳۱) علی منتخب‌الدین رازی، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۳۲) احمد نجاشی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۳۳) عبدالواسع واسعی، مقدمه بر مسند زید، بیروت، ۱۹۶۶م. (۳۴)ابن‌شاذان، محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابو المفضل بن شیبانی»، ج۶، ص۲۵۶۶. |